किसानदेखि साहुमहाजनसम्मले आआफ्नो गच्छेअनुसार खर्च गर्ने भएकाले नै यो दुई महिनाभित्र अर्बौं रुपैयाँ नगदका रूपमा अर्थतन्त्रमा परिचालित हुन्छ ।
गजेन्द्र बुढाथोकी
गाउँघरतिर यतिखेर हेर्ने हो भने चाडपर्वको रौनकभन्दा बढी किसानहरूको पिरलो बढी देखिन थालेको छ । दशैंका लागि भनेरै पालिएका खसी–बोका, बंगुर किन्ने ‘खरिदे’ आएनन् भने कसरी खर्च जोहो गर्ने भन्ने आमकिसान परिवारको पिरलो हुन्छ । स्वदेशी किसानहरूले आफूले पालेको खसी–बोकाले भाउ नै नपाएको गुनासो गरिरहँदा भारतसहितका अन्य देशबाट आयात गरिएका पशुजन्य वस्तु र मासुको आयात भने लगातार बढ्दै गएको गएको छ । नेपाल व्यापार पोर्टलअनुसार सन् २०१७ मा भारतबाट २ अर्ब ५३ करोड रुपैयाँ मूल्यबराबरको ३ लाख ६८ हजार ७७४ वटा खसीबोका आयात भएको छ । सन् २०१६ मा भारतबाट २ अर्ब ५० करोड रुपैयाँ मूल्यबराबरको ४ लाख ४१ हजार खसीबोका आयात भएका थिए । भन्सार विभागको तथ्यांकले अलि फरक विवरण देखाउँछ । विभागका अनुसार गत आर्थिक वर्ष २०७४÷७५ मा ३ अर्ब २९ करोड मूल्यबराबरका ४ लाख ४५ हजार २३६ खसीबोका आयात गरिएको थियो । चालू आर्थिक वर्षको पहिलो दुई महिना (साउन र भदौ)मा नै ७७ करोड ५० लाख मूल्यबराबर १ लाख खसीबोका आयात भइसकेको भन्सार विभागको तथ्यांकले देखाउँछ । दशैंमा मात्र औसत १ लाखका हाराहारीमा खसीबोका खपत हुन्छ । मासुसमेतको आँकडा जोड्दा यो तथ्यांक झनै बढी हुन आउँछ । खसीबोकादेखि भेडा, गाईभैंसी, सुंगर–बंगुरको समेत १८ करोड रुपैयाँबराबरको मासु आयात भएको छ ।
कृषिजन्य वस्तुहरूको आयात घट्ला भन्दा उल्टै हरेक वर्ष डरलाग्दो गतिले बढ्दै गएको छ । गत आर्थिक वर्षमा १ खर्ब ७७ अर्ब रुपैयाँबराबरको कृषिजन्य वस्तु आयात गरिएको छ, जसमा नेपालमा उत्पादन नहुने सुक्खा फलफूलहरू (काजु, पेस्ता, बदाम आदि)समेत जोड्ने हो भने यो राशि २ खर्ब ७५ अर्बभन्दा नाघ्छ । कृषिजन्य वस्तुमा भएको आयातको सूची हेर्ने हो भने देशलाई कृषिप्रधानभन्नमा पनि लाज मान्नुपर्ने अवस्था छ । चामल, दाल, तरकारी, फलफूलदेखि सुंगुर–बंगुरको मासु, कुखुरा–हाँसका अण्डा, सबै किसिमका मरमसाला, माछा, दूध र दुग्धजन्य पदार्थ, फूलसम्म आयात गरिरहेका छौं । चियामा हामी आत्मर्निभर भन्छौं तर विदेशबाट आयात गरिएकै चिया खाइरहेका छौं ।
चिनीको कथा यसै पटकको मूल्य नियन्त्रणको अभ्यासबाट देखिसकियो । अहिले सञ्चालनमा रहेका १३ वटा चिनी उद्योगले यहाँको मागअनुसारको उत्पादन गरिरहेको भन्दै आयातमा परिणात्मक बन्देजको माग गरे, उनीहरूको मागअनुसार सरकारले आयातमा कोटा तोक्यो, तर यससँगै बजारमा चिनीको अभाव चुलियो, मूल्य पनि अकासियो । नेपालमा २ लाख २५ हजार मेट्रिकटन चिनीको माग रहेकोमा १ लाख ७५ हजार टन उत्पादन भइरहेको उद्योगीहरूको भनाइ रहँदै आएकोमा अहिले देखिएको बजारको कृत्रिम अभावले वास्तविकता उजगार गरिदिएको छ ।
यो हामी कति परनिर्भर भइसकेका छौं भन्ने कुराको वास्तविक अनुहार हो । केही दशकअघिसम्म यस्तो खराब अवस्था थिएन । हामी आफ्नै उत्पादनमा आत्मनिर्भर थियौं । आफ्नै खेतको धान–चामलले वर्ष दिन खानमात्र नपुगेर बढी भएको उत्पादन बेचिन्थ्यो । नेपालमा उत्पादित धानचामल विदेशमा निर्यात भएको सत्यलाई अहिलेको पुस्ताले पत्याउनसमेत मुश्किल पर्छ । घरका टाँडमुनि पालिने खसीबाख्रा, कुखुरा दशैंका लागि भनेर साँचिन्थे, त्यही बेचेर नुन–तेल, मसलाको जोहो हुन्थ्यो । केटाकेटीलाई नयाँ लुगा हालिन्थ्यो ।
अहिले, पहिला त आममानिसले खेतीपाती नैै गर्न छाडिसके । गर्नेहरूले पनि खेतीका लागत नै नउठ्ने भएकाले वर्षदिनभरि बालीले पुग्नु त परै जाओस्, यदि गाडीमा हालेर आउने बेसाह चामल आइदिएन भने वर्षका ६ महिना घरमा भात पाक्न समस्या पर्न थालेको छ । खेतीपाती गर्नुभन्दा बरु खेतबारी बाँझै राखेर वार्षिक ३६ देखि ६० प्रतिशतसम्मको ब्याजदरमा ऋण काढेर खाडीमा श्रम बेच्न जानेहरूको संख्या बढ्दो छ । प्रायः खेती–किसान गर्नेहरूको एकै गुनासो छ– उब्जाउको लागत नै बढी पर्छ, बेसाह बाली बरु सस्तो पाइन्छ ।
यसका पछाडि केही तत्वहरू मुख्य रूपमा जिम्मेवार देखिन्छन्– पहिलो हो, बढ्दो जनसंख्यासँगै हाम्रो एकीकृत परिवार खण्डीकृत हुँदै जान थाल्यो । एउटा परिवारमा दुई जना दाजुभाइ मिलेर बस्न नसक्ने खराब संस्कृति हामीमा हुर्किँदै गयो । दाजुले भाइको रिस गर्ने, भाइले दाजुको रिस गर्ने प्रवृत्तिले अंशवण्डाको संस्कार बढाएर लग्यो । यसले बाबु–बाजेको पालादेखि हुँदै आएको खेतीपाती, जग्गाजमिन टुक्रिन थाल्यो । एउटै जमिन चार टुक्रा हुँदा त्यसबाट कम उत्पादन हुनु स्वभाविक हो ।
समान जमिनमा भइरहेकै उत्पादन पनि खुम्चिनुको अर्को कारण हो– विकासे मल, विकासे बीउविजन । छिटो फल्ने, धेरै फल्ने नाममा हामीले यतिका धेरै आणुवंशीय परिवर्तन गरिएका हाइब्रिड बीउविजन भित्र्यायौं कि रैथाने बाली, विरुवा, बीउविजन सबै मासिएर गए । त्यसमा जलवायु परिवर्तनले पनि घाउमाथि अर्को नुनचुक छर्ने काम ग¥यो । त्यसै पनि अन्धाधुन्ध रूपमा रसायनिक मल र विषादीको प्रयोगले सुक्खा बन्दै गएका खेतबारीमा जलवायु परिवर्तनको प्रभावले उत्पादन नै नहुने, पानीको मुहान सुकेर सुक्खा हुने समस्या बढ्दै गयो ।
खेतीपाती गर्नेहरूमात्र होइनन, रैनाथे बालीका उब्जनी खानेहरू पनि अहिले बदनाम हुन थालेका छन् । धन्न, केही समयअघि नेकपाका दुई जना अध्यक्षले एक जना विवादास्पद मेडिकल व्यवसायीको घरमा मार्सी चामलको भात खाइदिएपछि सामाजिक सञ्जालमा सेवा व्यापारीहरूले मार्सीकै बदनाम गर्न थालेपछि संयोगवस् मार्सी चामलबारे खोजीनिती सुरु भएको छ । कालो मार्सी धान जुम्लामा मात्रै नभएर काठमाडौंका काँठ क्षेत्रदेखि पूर्वका ओखलढुंगा, ताप्लेजुङसम्म करिब पाँच दशकअघिसम्म लगाइने गरिएको तथ्य फेला प¥यो । यस्ता थुप्रै जातका धानहरू छन्, जुन नेपालका विभिन्न भूभागमा फल्ने, मौलिक विशेषता भएका, खानमा पनि मीठो थिए । तर, विकासे बीउको प्रयोगसँगै तीमध्ये अधिकांश रैथाने बीउ अहिले पाउन मुश्किल छ ।
नेपाल कृषि अनुसन्धान परिषद् (नार्क)अन्तर्गतको आणुवांशिक स्रोत केन्द्र (जिन बैंक)ले अहिले ११ हजार रैनाथे प्रजातिका बीउविजन संकलित गरेको छ, जसमध्ये २ हजार ३ सय किसिमका त धानका बीउ नै छन्, भर्खरैमात्र मोरङमा थप तीन प्रजातिका जंगली धान फेला परेको छ । विश्वमा फेला परेका २२ प्रजातिका जंगली धानमध्ये चार प्रजाति नेपालमा पाइएको अध्ययनले देखाएको छ ।
बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरूले आणुवंशिक परिवर्तन गरिएका हाइब्रिड बीउहरूले एक वर्षका लागि अधिक उत्पादन दिए पनि अर्को वर्ष त्यसबाट पुनः बाली लगाउन सकिँदैन, त्यसैले किसानहरू पुनः अर्को बीउ किन्न बाध्य हुन्छन् । यो व्यापारिक चलाखी हो । जबकि, नेपालमा परम्परागत रूपमा बाली उब्जनीपछि त्यसैबाट एक अंश बीउका रुपमा जोगाएर बाँकी उपभोग गर्ने प्रचलन थियो ।
बीउ मास्नु हुँदैन भन्ने मूल अवधारणाले नै दशैंमा जमरा राख्ने प्रचलन सुरु भएको देखिन्छ । जमरा भनेको बीउको परीक्षण पनि हो । नेपालमा मनाइने चाडपर्व हेर्ने हो भने प्रकृतिसँग कुनै न कुनै रूपमा आवद्ध भएकै देखिन्छ । प्रायःजसो दशैं असोज वा कात्तिक महिनामा पर्नेगर्छ । जुन समयमा धान पाकेर बाली भित्र्याउने बेला भएको हुन्छ । हाम्रा पिता–पुर्खा कसैले अब अर्को बाली लगाउने बेला भयो, त्यसका लागि घरमा राखिएको अन्नको बीउ कतिको काम लाग्ने छ भनेर घरका चोटाकोठामा केही माटो राखेर रोप्दा राम्रोसँग गाँजिएर जमरा उम्रे बाली राम्रो फल्ने, किच्रिक परेर उम्रे बाली उब्जनी पनि कम हुने परीक्षण गर्ने क्रममै जमरा राख्ने परम्परा विकसित भएको हुनसक्छ । जसलाई पछि गएर धर्मसँग, परम्परासँग आवद्ध गरियो । हिन्दु धर्माबलम्बीहरू भएका भारतसहितका अन्य देशमा पनि दुर्गा पुजा गर्ने प्रचलन भए पनि जमरा राख्ने र चामलको अक्षता बनाइ टिका लगाउने प्रचलन नेपालको मात्र मौलिक देखिन्छ ।
खेतमा पाकेर भर्खरै भित्र्याइएको चामल वा भित्र्याउन तरखर गरिएको धानको चामललाई प्रसादका रूपमा ग्रहण गर्ने यो मौलिक परम्पराले हाम्रो कृषिप्रधान समाजको बिम्बलाई प्रतिनिधित्व गर्छ । खेतीपाती भित्र्याउनुपूर्वको उत्सवका रूपमा पनि दशैं, तिहार र छठलाई लिने गरिन्छ । दशैंमा प्रयोग र उपभोग गर्ने जमरा, टिका, लिंगे पिङ होस् वा तिहारमा पुजा गरिने गाई, कुकुरसहितका जनावर, लगाइने मखमली र सयपत्रीका माला (जुन असोज–कात्तिकमा मात्र फुल्दछ) अथवा सूर्यका उपासना गरेर मनाइने छठ पर्वमा चढाइने केरासहितका अन्य प्रसादका सामग्री सबै कृषिसँग जोडिएका छन् । आधुनिक आर्थिक प्रणालीको प्रभाव बलियो हुनुपूर्व यस्तै चाडबाडका समयमा गरिने क्रियाकलापले नै अर्थतन्त्रलाई चलायमान बनाउँथ्यो, जुन परिवर्तित ढंगले अद्यपि कायमै छ । अन्य समयमा जुवातास खेल्न निषेधित गरिएका एकतन्त्रीय राणाशासनमा दशैंको कोजाग्रत पूर्णिमा र तिहारका समयमा जुवा फुकुवा गरिन्थ्यो । जसको माध्यमबाट आममानिसहरूले आफूले लुकाएर, संचित गरेर राखेको धन बाहिर निस्कन्थ्यो ।
दशैं, तिहार, इद, छठ एउटा धार्मिक चाड र परम्परामात्रै होइनन्; यिनको अर्थतन्त्र र आमनेपालीहरूको सामाजिक जीवनसँग उत्तिकै नजिकको सम्बन्ध छ । वर्षदिनभरि विभिन्न काम, पेशा र व्यवसायमा रहेका नेपालीहरूले फुर्सद निकालेर उत्सव मनाउने समय पनि यही हो । चाडबाड मनाउने क्रममा कसैले खसीबोका, सुंगुरबंगुर, रांगा काट्लान, कसैले फरक ढंगले मनाउलान बेग्लै कुरा हो । किसानदेखि साहुमहाजनसम्मले आआफ्नो गच्छेअनुसार खर्च गर्ने भएकाले नै यो दुई महिनाभित्र अर्बौं रुपैयाँ नगदका रूपमा अर्थतन्त्रमा परिचालित हुन्छ । छोराछोरीलाई दक्षिणाका रूपमा दिइने नगददेखि पछिल्लो समयमा चाडबाड मनाउने नाममा खपत हुने मदिराका लागि हुने खर्चका लागि निस्कने नगदसम्मले अर्थतन्त्रलाई चलायमान बनाइरहेको छ नै ।
यसरी बढ्दो उपभोगले आर्थिक विस्तारमा योगदान पु¥याइरहेको छ । तर यसरी चलायमान हुने नगदको ठूलो हिस्सा आयातका लागि विदेशिइरहेको अर्को बिडम्बना पनि हामीसँगै छ । उपभोग बढ्यो, त्यसले आयात पनि बढायो भनेर चिन्ता गरेर मात्र पनि हुँदैन । सकेसम्म चाडबाडमा खपत हुने खसीबोका, सुंगुरबंगुर, हाँसकुखुराजस्ता पशुपक्षीदेखि मरमसलासम्म कसरी आयात कम गर्ने भन्ने विषयमा पनि हाम्रो चिन्तन हुनु आवश्यक छ ।
कारोबार दैनिक, २३ असोज २०७५
