नेपालीनोमी रिपोर्ट
काठमाडौं । गत माघमा गायब भएको साढे ३३ किलो सुनको तस्करीमा नेपाल प्रहरीका उच्चअधिकारीहरू नै धमाधम पक्राउ पर्न थालेपछि नेपालमा सुन तस्करीको लहरो निकै माथिसम्म पुगेको प्रमाणित भएको छ ।
यो सुन तस्करी कान्डका मुख्य पोल यसरी खुले- सुन बोकाएर पठाउने, भरियाको फोटो खिचेर नेपालस्थित एजेन्टलाई पठाउने, विमानस्थलका लोडरदेखि केही कर्मचारीका मिलेमतोमा सुन भित्र्याउने, प्लास्टिकले बेरेको लगेज स्याक्यानिङबाट पास गराएपछि विमानस्थलमा खटिएका उच्च प्रहरी अधिकारीको मिलेमतोमा बाहिर निकाल्ने र त्यो सुन तस्कर गिरोहमार्फत नेपालभित्रका सुन पसलबाहेक भारतसहितका बजारमा पठाउने । तस्कर र तिनीहरूसँग मिलेका प्रहरी, वायुसेवा कम्पनीका कर्मचारी र विमानस्थलका कर्मचारीले सुन आएको, जाँचपास भएको, बाहिर निकालिएको सबै कुराकानी भाइबर र फेसबुक म्यासेन्जरमार्फत गर्ने गरेका थिए ।
साढे ३३ किलो सुन तस्करी पूर्वडीआइजी गोविन्द निरौला, एसपी विकासराज खनाल लगायतका प्रहरी नियन्त्रणमा छन् भने एसएसपी श्याम खत्री र डिएसपी संजय राउत फरार भएका छन् । अपराध महाशाखाका एसएसपी दिवेश लोहनी र डीएसपी प्रजीत केसी पनि यस काण्डमा मुछिएका छन्।
साढे ३३ किलो सुन तस्करी हुँदा विमानस्थलका तत्कालीन एसएसपी श्याम खत्रीले हरेकपटक ८० हजारदेखि एक लाखका दरले पैसा बुझ्ने गरेको अनुसन्धानमा खुलेको थियो । निरौला ०७२ माघ २१ गतेदेखि ०७३ फागुन ९ गतेसम्म एयरपोर्टको इञ्जार्जको रुपमा कार्यरत थिए । निरौला ०७२ चैत २८ गते अनिवार्य अवकाशमा सेवाबाट बाहिरिएका थिए । केन्द्रीय अनुसन्धान ब्युरोको प्रारम्भिक अनुसन्धान निष्कर्ष अनुसार यो ३३ केजी सुनतस्करी कान्डमा ३१ जना संलग्न छन्। तत्कालीन ब्यूरो प्रमुख प्रहरी नायब महानिरीक्षक (डीआईजी) नवराज सिलवालले प्रारम्भिक रूपमा ३१ जना संलग्न देखिए पनि हाइप्रोफाइलहरू यसमा संलग्न भएको पटक पटक बताउँदै आएका छन् ।
अहिले यसको लहरा पूर्वप्रहरी महानिरीक्षक उपेन्द्रकान्त अर्याल र प्रकाश अर्यालसम्म पुगेको प्रारम्भिक अनुसन्धानले देखाएको छ । विगत तीन कार्यकालका सरकारका केही मन्त्रीहरू पनि छानबिनका दायराभित्र पर्ने एक प्रहरी अधिकारीले जानकारी दिएका छन् ।
साढे ३३ केजी सुन तस्करीको लहरा तन्किँदै जाँदा त्यसपूर्व बरामद गरिएको ३३ केजी र रसुवाबाट भित्रिएको ८८ केजी सुन तस्करीका लहरा पनि तानिन थालेको छ । त्यसबाहेक मंसिरमा समातिएको १७ र १८ किलो सुनको तस्करीमा संलग्न गिरोहका बयान पनि केलाउन थालिएको छ ।
प्रहरीले गत २०७४ भदौमा समातेको ८८ केजी सुन नै हालसम्मको सर्वाधिक ठूलो परिणामको पक्राउ गरिएको सुन हो । रसुवाको केरुङ नाकाबाट भित्र्याइएको यो सुन तस्करी प्रकरणमा चिनियाँ नागरिकबाहेक सशस्त्र प्रहरीका समेत संलग्नता रहेको खुलेको थियो । अहिले छानबिन टोलीले विगतमा बरामद भएका सुन तस्करी प्रकरणका पनि अनुसन्धान थालेको छ । सुन तस्कर र प्रहरी अधिकारीबीच सेटिङ नमिल्दामात्र सुन बरामद हुने गरेको स्वयं पूर्वप्रहरी अधिकारीहरूले बताएका छन् । त्यो सेटिङमा प्रहरी, विमानस्थल भन्सार प्रशासनका कर्मचारी, विमानस्थलका कर्मचारीदेखि गृहसम्बद्ध अधिकारीहरूमा समेत संलग्नता रहने गरेको उनीहरू बताउँछन्।
अर्थमन्त्रालय र पर्यटन मन्त्रालयमा पहुँच सिर्जना गरी त्रिभुवन विमानस्थलमा वर्षौंदेखि कार्यरत रहने कर्मचारीहरू नै यस्ता तस्करीमा मुख्य संलग्न हुने गरेको हालसम्मका प्रारम्भिक अनुसन्धानले देखाएको छ ।
सुन तस्करीको चक्रब्यूह
नेपालमा सुन तस्करीमा सक्रिय मुख्य गिरोहको पहिचान नै प्रहरीले गर्न सकेको छैन । प्रायःजसो सुनका भरिया वा गाडीका ड्राइभरमात्र प्रक्राउ परे पनि तिनको बयानका आधारमा मुख्य तस्कर नाइके प्रक्राउ गर्न प्रहरी असमर्थ हुँदै गएको छ । यसको मुख्य कारण हो, सुन तस्करीमा राष्ट्रियभन्दा अन्तर्राष्ट्रिय गिरोहहरू सक्रिय हुनु ।
नेपालमा त्रिभुवन विमानस्थलमार्फत र चिनियाँ नाका हुँदै वार्षिक ८५ देखि ९० टनसम्म सुन तस्करी भइरहे पनि त्यो सुन यहाँ खपत हुँदैन । गृह मन्त्रालयका सहसचिव ईश्वरराज पौडेल नेतृत्वमा बनाइएको सुन तस्करीसम्बन्धी छानबिन समितिका अनुसार समितिका अनुसार चालू वर्षका ९ महिनामा ४७ टन सुन अवैध तरिकाबाट नेपाल भित्रिएको छ । समितिका अनुसार पछिल्लो २ वर्षमा करिब ३ हजार ८ सय किलो सुन नेपाल भित्रिएको र लगभग १७ अर्ब विदेशी मुद्रा अवैध हुण्डीमार्फत् बाहिरिएको छ ।
नेपालमा विवाहका सिजनमा दैनिक ४० देखि ४५ किलो सुन खपत हुने गरेकोमा औपचारिक माध्यमबाट केबल २० किलोमात्र आएको हुन्छ, बाँकी सुनको बजार तस्करीको सुनले नै धानेको छ । आमनेपालीको सुन सञ्चिति गर्ने बानी कम भएकाले यहाँ तस्करी भइआउने बाँकी सुन यहाँको रुटबाट भारततर्फ तस्करी हुने गरेको छ ।
यसरी जान्छ भारततर्फ
भारतमा औसतमा साढे चार सय टन सुन वार्षिक रूपमा खपत हुने गरेकोमा नेपालबाट मात्र तस्करीका माध्यमबाट झन्डै ७० देखि ८० टन सुन भारतीय बजारमा पुग्ने गरेको भारतीय गुप्तचर संयन्त्रहरूले उल्लेख गरेका छन् ।
“नेपालमा वार्षिक ९२ देखि ९४ टन सुन वार्षिक रूपमा भित्रन्छ, त्यसमध्ये ४ टनमात्र त्यहाँको बजारमा खपत भइ बाँकी तस्करीका माध्यमबाट भारत भित्रन्छ,” सन् १९९८/९९ मा जारी भारतको गुप्तचर संयन्त्र (रअ)को प्रतिवेदनमा छ ।
अहिले यो अनुपात अझ बढेको भारतीय सञ्चारमाध्यमहरूले जनाएका छन्, भारतमा हाल वार्षिक ८५० टनका हाराहारीमा सुन खपत हुने गरेको छ । भन्सार र अन्य कर बढी भएको, नोटबन्दीका कारण कालोधन जम्मा गर्नेहरू समस्यामा परेका कारण भारतमा औपचारिक च्यानलबाट भन्दा तस्करीका सुन खरिद गर्नेका संख्या बढेको छ ।
विगतमा नेपालमा झिटीगुण्टा सुविधाका रुपमा नेपालीले ५० तोलासम्म सुन ल्याउन पाइने व्यवस्था थियो । नेपालीहरू सुन भरियाका रुपमा थाइल्यान्ड लगिन्थे । गलाभरि सुनका सिक्री, हातभरि सुनका औंठी लगाएर नेपाल ल्याउँथे । काँचो सुन पनि त्यही अनुपातमा भित्रिन्थ्यो । रअको उक्त प्रतिवेदनका आधारमा नेपाल सरकारले झिटीगुन्टा सुविधामा कटौती गर्दै सुन ल्याउन पाइने सीमा घटायो । तर पनि नेपालमा हुने सुन तस्करी कमी आउन सकेन ।
पञ्चायतकालदेखि नेपालमा संरक्षित र संगठित रूपमा सुनको तस्करी हुने गरेको थियो । विगतमा दरबारका सुरक्षासम्बन्धि संयन्त्र, भन्सार विभाग, तत्कालीन शाही नेपाल वायुसेवा निगमका उच्चअधिकारीहरू सुन तस्करीमा संलग्न रहने गरेको जानकारहरू बताउँछन् ।
व्यवसायीका अनुसार नेपालमा अहिले बेसिजनमा दैनिक २० किलो र सिजनमा कम्तिमा ४० किलो सुन खपत हुने गरेको छ, तर आन्तरिक बजारमा खपत हुने सुनकै आधा पनि औपचारिक माध्यमबाट आयात हुँदैन ।
सुनको परम्परागत बजार दुबई, हङकङ र थाइल्यान्डमार्फत हुने तस्करी (जुन हवाई माध्यमबाट हुन्थ्यो) को नियन्त्रणका लागि प्रहरी सक्रियता बढेपछि अहिले चीनबाट हुने सुन तस्करी बढेको छ ।
“सहुलियत मूल्यका हवाई जहाज (लो कस्ट एयर लाइन्स)मार्फत दुबईसहितका बजारबाट सुन अझै भित्र्याइन्छ, जसमा सुरक्षा लुपहोल्सहरू निकै बढी छन्,” गुप्तचर प्रतिवेदनमा भनिएको छ ।
यूएईसहितका श्रम गन्तव्यमा कार्यरत नेपाली श्रमिकहरूलाई रुङेर दुबई एयरपोर्टनजिक तस्करहरू बसेका हुन्छन् । नेपालमा आफ्ना आफन्तलाई सामान पठाउनु पर्ने भन्दै नेपाल आउने श्रमिकहरूलाई केही प्याकेट थमाइन्छ । सुनकै गहना पठाउन भने केही पैसा पनि दिइन्छ । जसलाई तस्करमा भाषामा चारो हाल्ने भनिन्छ । झिटीगुन्टा सुविधामा वा विभिन्न प्याकेट भित्र ल्याइएका सुन तस्करहरूले गौशाला र बसपार्क आसपासका तल्लो एजेन्टबाट संकलन गर्छन ।
पक्राउ परिहाले पनि थोरै पैसामा विदेशबाट सुन बोकी आउने भरिया वा तल्लो तहका एजेन्टमात्र प्रहरी फन्दामा पर्छन् । तर, सुन प्रक्राउको अधिकांस घटना भने प्रहरी र गृहप्रशासन सञ्जालमा नयाँ अधिकारी फेरबदल भएसँगै पुरानो कमिसन चक्र तोडिएपछि मात्र हुने गर्छ ।
कतिपय अवस्थामा सुन भरियाले वास्तविक सुन तस्करका विषयमा समेत थाह पाउँदैनन्, किनकी उनीहरूलाई निश्चित पैसा दिएर दुबईबाट काठमाडौंसम्म सामान पु¥याउनमात्र भनिएको हुन्छ । एयरपोर्टमा प्रहरी निगरानी बढेर सुन बुझ्न आउने पक्राउ पर्न थालेपछि तस्करहरूले गौशाला र नयाँ बसपार्कका होटलमा नभए उपत्यकाबाहिर सुन डेलिभरि लिन थालेका स्रोत बताउँछ ।
सुन व्यावसायीका अनुसार एक किलोको सुनका ढिक्का नेपालसम्म ल्याइपुर्याएएबापत एक जना भरियालाई २० हजारदेखि ५० हजारसम्म दिइन्छ भने भन्सार र सुरक्षाचक्रमा प्रतिकिलो १ लाखदेखि अढाइ लाखसम्म खर्च गरिन्छ । अहिले सुनको बजार मूल्य प्रतिकिलो औसत ४४ लाख रुपैयाँ छ ।
चीन, थाइल्यान्ड वा दुबईबाट नेपाल ल्याइपुर्याइ यहाँबाट भारतीय बजारसम्म पुर्याउँदा प्रतिकिलो ४ देखि ५ लाख रुपैयाँसम्म नाफा हुने भएकाले नेपालमा दशकौंदेखि सुन तस्करी फस्टाएको हो । यसमा नेपालका केही स्थापित सुन व्यवसायीदेखि विगतका रक्तचन्दन तस्करहरूसमेत सहभागी भएको सीआईबीको आन्तरिक अध्ययन प्रतिवेदनमा उल्लेख छ ।
स्रोतका अनुसार च्यानल नमिलेरमात्र नेपालमा सुन प्रक्रिइन्छ, जुन यहाँ र यहाँबाट हुने तस्करीको ५ देखि १० प्रतिशत पनि होइन ।
भारतीय राजस्व अनुसन्धान विभाग (डीआरआई)का अनुसार खेलौना, इमर्जेन्सी लाइट, ल्यापटपसहितका विद्युतीय उपकरणका बेट्री, ठूला जुत्ता (ड्याम बुट)को सेलदेखि मानिसको अन्डरपेन्टमा सम्म सुन लुकाएर ल्याउने गरिएको छ । पार्सलमा समेत सुनको मेटालिक र्यापरले बेरेर तस्करी हुने गरेको डीआरआईको प्रतिवेदनमा छ ।
उसको प्रतिवेदनअनुसार नेपालमा भित्र्याइने सुन, एक वा दुई बार (१ किलोको ढिका)का रुपमा अहिले नयाँ रुट विराटनगर–जोगवनी, काँकडभिट्टा–सिलगुडी हुदै भारततर्फ गइरहेको छ । “नेपाल भारतबीचको खुला सीमाका कारण स सानो अनुपातमा मानव भरियामार्फत भित्रने सुनको अनुगमन मुश्किल छ । यस्ता भरियाले दैनिक दुईदेखि पाँच पटकसम्म नेपाल–भारत, नेपाल–बंगलादेश र पछिल्लो समयमा म्यानमार बोर्डरबाट समेत सुन भित्र्याइरहेका छन,” राजस्व अनुसन्धान विभागको प्रतिवेदनमा भनिएको छ– जुन सुन सीमा क्षेत्रका स्टकिस्टहरूकोमा जम्मा गरिन्छ र ठूला सुन व्यापारीहरूकहाँ आपूर्ति गरिन्छ ।
यसबाहेक श्रीलंकाको समुद्री रुटबाट पनि भारतमा सुनको अवैध तस्करी हुन्छ ।
अन्तिम चौमासिकतिर बजेट खर्च गर्दा विचित्रको विकास देखाउन पाइन्छ । आफूखुसी बजेट रकमान्तर गर्न पाइन्छ, प्रचलित आर्थिक ऐन–कानुन, आर्थिक कार्याविधिविपरीत वर्षान्तमा निकासा गराउन पाइन्छ; अर्थ बजेट शीर्षकमा बजेट लुकाएर आर्थिक सहायता, भ्रमण भत्ता, भन्सार महसुल फिर्ता, कर फिर्ता, भौतिक सुविधा, भूकम्प पुनर्निर्माण, निर्वाचनलगायतका कार्यका लागि भन्दै पटके निर्णयका आधारमा थप बजेट निकासा गर्न गराउन पाइन्छ । अझ, समयमै खाता क्लोजिङ नगरी आर्थिक वर्ष सकिएपछि पनि पुरानो मिति राखेर धमाधम चेक काट्न पाइन्छ, त्यो चेकबाट साउनमै दशैं मनाउन पाइन्छ । मुलुकको आर्थिक विकास कागजमा देखाएर आफ्नो विकास गर्न पाइन्छ ।
